Εβραϊκά έθιμα και παραδόσεις

Οι παραδόσεις του εβραϊκού λαού επανασυνδέθηκαν, με ένα άλμα 1.000 ετών, με εκείνες που υπήρχαν πριν από το 70 μ.Χ., την εποχή δηλαδή της καταστροφής του Ναού της Ιερουσαλήμ από τον Ρωμαίο αυτοκράτορα Τίτο και της γκαλάχ, της διασποράς, όταν το εβραϊκό έθνος έπαψε να υπάρχει πλέον. Και αυτό είναι που κάνει ιδιότυπη την κατάσταση του σύγχρονου Ισραήλ.
Η ιδέα που ενώνει τόσους ανθρώπους διασκορπισμένους σε κάθε μέρος της Γης είναι προπάντων η ιδέα της επιστροφής στην πατρίδα, της αποκατάστασης του Ισραήλ, έστω και σε τόπους διαφορετικούς από τους αρχαίους. Από την ιδέα αυτή γεννήθηκε το μεγάλο σιωνιστικό κίνημα, το οποίο, χωρίς αντιδράσεις, έθεσε σκοπό του μια αποστολή, να δώσει δηλαδή μια πατρίδα στους Εβραίους της διασποράς. Πέρα όμως από κάθε πολιτιστική συνεισφορά στους διάφορους τόπους όπου βρέθηκαν, στους Εβραίους επέδρασε ιδιαίτερα η θρησκευτική τους συνείδηση, το αίσθημα της αποστολής που είχαν να επιτελέσουν ως περιούσιος λαός του Θεού, όπως αναφέρεται στη Γένεση.

Η ορθόδοξη εβραϊκή παράδοση
Τόσο ο γραπτός νόμος όσο και ο παράδοση τοποθετούν σε πρώτη μοίρα την τήρηση της Διαθήκης και διαμορφώνουν έτσι κάθε σκέψη, πράξη, περίσταση ή αντικείμενο, ώστε να τα καταστήσουν θρησκευτικό γεγονός. Κάθε πλευρά της ζωής ρυθμίζεται με λεπτομέρεια από μια ατέρμονη σειρά μιτσβόθ (εντολών), οι οποίες με τη σειρά τους προέρχονται από τον θείο Νόμο, την Τορά, με την οποία γαλουχήθηκαν οι Εβραίοι σε ορισμένες μεγάλες περιόδους: της αρχικής αποκάλυψης, της προφητικής διδασκαλίας, της εξηγητικής και της ραβινικής μεταβίβασης και συζήτησης, της ερμηνείας, της κωδικοποίησης και, τέλος, της πειθαρχίας. Η κυρίως Τορά απαρτίζεται από 613 εντολές (248 θετικές και 365 αρνητικές) των πρώτων πέντε βιβλίων (Πεντάτευχος). Οι ραβίνοι συνεχίζουν τη διδασκαλία των προφητών, μεταβιβάζουν και εξηγούν το Νόμο. Η Μισνά και το Ταλμούδ αποτελούν τα θεμέλια του ραβινικού αυτού έργου, της παράδοσης δηλαδή του χαλακά λε Μοσέ μις-Σιναΐ (κανόνας που δόθηκε από το Μωυσή στο Σινά) και της ερμηνείας των διαφορών γύρω από τα ιερά κείμενα.
Παραδόσεις που διατηρήθηκαν αλλά διαφοροποιήθηκαν από τις επιμέρους κοινότητες είναι προπάντων οι θρησκευτικές. Η ζωή του ορθόδοξου Εβραίου ρυθμίζεται με λεπτομέρεια από τον Σουλχάν Αρούκ (προετοιμασμένο πίνακα), στον οποίο βρίσκεται καθετί που είναι αναγκαίο για να ρυθμίσει τη ζωή σύμφωνα με τις απαιτήσεις της θρησκείας. Ο θρήσκος Εβραίος (που τηρεί τις εντολές) φέρει ήδη τα ίχνη μιας παράδοσης που ανάγεται στη Βίβλο: τη γενειάδα και τα μαλλιά που κατεβαίνουν σε πλεξίδες από τους κροτάφους. Μόνο, όμως, οι πιο συντηρητικοί τηρούν τις παραδόσεις αυτές κι όλο και περισσότεροι θρήσκοι Εβραίοι ξυρίζονται. Ωστόσο, για όλους τους Εβραίους που τηρούν τον θρησκευτικό νόμο διατηρείται η υποχρέωση να έχουν καλυμμένο το κεφάλι. Έτσι, υπάρχουνΕβραίοι που φορούν μεγάλο καπέλο με στρογγυλό μπορ και από κάτω ένα κάλυμμα ή μόνο ένα μικρό καρφιτσωμένο κάλυμμα. Μια άλλη βιβλική εντολή που σέβονται αυστηρά όλοι οι Εβραίοι και η οποία με την πάροδο του χρόνου έγινε σημαία εθνικής ταυτότητας, περισσότερο ακόμα και από θρησκευτικό σύμβολο, είναι η περιτομή, που εφαρμόζεται σε όλα τα αρσενικά παιδιά την 8η ημέρα της ζωής τους. Ωστόσο δεν υπάρχουν ενιαίες παραδοσιακές εβραϊκές ενδυμασίες. Κάθε κοινότητα προσαρμόζεται στις παραδόσεις της προέλευσής της.

Οι γιορτές του εβραϊκού ημερολογίου
Οι περισσότερες από τις γιορτές, εξαιτίας του καθαρά εθνικού χαρακτήρα της εβραίκής θρησκείας, είναι ταυτόχρονα θρησκευτικές και εθνικές, θρησκευτικές και ποιμενικές, θρησκευτικές και λαϊκές. Γιορτάζονται σύμφωνα με τις ημερομηνίες του σεληνιακού ηλιακού εβραϊκού ημερολογίου, το οποίο χωρίζει το έτος σε 12 (ή 13) σεληνιακούς μήνες: το πρώτο σεληνιακό-ηλιακό έτος αντιστοιχεί με το έτος 3760 π.Χ. (ισραηλιτική χρονολογία της δημιουργίας του κόσμου). Για να συμπίπτουν οι γιορτές με τη σωστή ημερομηνία, προστίθεται επτά φορές ανά 19 χρόνια ένας συμπληρωματικός μήνας.

Η πρώτη γιορτή του ημερολογίου είναι το Πάσχα, κατά το οποίο γιορτάζεται η Έξοδος των Εβραίων από την Αίγυπτο. Γιορτάζεται με την αφήγηση της Εξόδου από την Αίγυπτο (Σέντερ), που γίνεται σε οικογενειακό κύκλο την πρώτη βραδιά της γιορτής. Επί οκτώ μέρες οι πιστοί τρώνε άζυμο ψωμί. Η γιορτή του Πάσχα είναι ταυτόχρονα η γιορτή της άνοιξης και της προσκύνησης στο Ναό. Στα κιμπούτς, ταυτόχρονα με το Πάσχα εορτάζονται η επέτειος της εξέγερσης του γκέτο της Βαρσοβίας και ο πόλεμος της ανεξαρτησίας του Ισραήλ, ενώ με την προσφορά των πρώτων σταχυών αντικαθίσταται το προσκύνημα στο Ναό και η προσφορά των πρωτότοκων ζώων των ποιμνίων.
Οι άλλες γιορτές, του προσκυνήματος στην Ιερουσαλήμ, η γιορτή της Πεντηκοστής κι εκείνη της Σκηνοπηγίας (το φθινόπωρο, στο τέλος της συγκομιδής των γεωργικών προϊόντων) γιορτάζονται και αυτές είτε παραδοσιακά, με προσευχές στις συναγωγές, είτε με πιο σύγχρονο πνεύμα, με την κατασκευή σκηνών (που θυμίζουν τις περιπλανήσεις του εβραϊκού λαού στην έρημο) στα μπαλκόνια των σπιτιών ή στις αυλές και με χορούς και αγροτικές γιορτές στα κιμπούτς. Μετά την ενοποίηση της Ιερουσαλήμ, η προσκύνηση στο τείχος του Ναού (το αποκαλούμενο Τείχος των Δακρύων) συνδέθηκε με την πορεία προς την Ιερουσαλήμ. Επί τέσσερις ημέρες Ισραηλινοί και Ισραηλίτες από όλον τον κόσμο διατρέχουν περίπου 40 χιλιόμετρα στα περίχωρα της πόλης για να βρεθούν ξανά στους δρόμους του κέντρου, στον χορό και στη διασκέδαση που κλείνει την πορεία.
Η πιο επιβλητική γιορτή του εβραϊκού ημερολογίου είναι η Ημέρα του Εξιλασμού (Γιομ Κιππούρ), ημέρα απόλυτης νηστείας και θρησκευτικής περισυλλογής. Η καθημερινή ροή της ζωής σταματάει και ακόμα και εκείνοι που δεν μετέχουν στις θρησκευτικές γιορτές πηγαίνουν στις συναγωγές, τουλάχιστον την παραμονή, για να ακούσουν την Κολ Νιδρέ, την επίσημη προσευχή που ανοίγει τη γιορτή. Ο ήχος του σοφάρ (κέρατο κριαριού) σημειώνει το τέλος της. Ακόμα και η γιορτή της Χανουκά, της γιορτής των φώτων, που υπενθυμίζει την ιστορική νίκη του Ιούδα του Μακκαβαίου και των Ασμοναίων επί των Ελλήνων και των Σύρων, έχει τη θρησκευτική της όψη: πραγματικά, ο θρύλος διηγείται το θαύμα ενός φιαλιδίου με ιερό λάδι που βράθηκε στο Ναό και έκαιγε συνεχώς επί 8 ημέρες, ωσότου οι ιερείς μπόρεσαν να ετοιμάσουν νέα δόση λαδιού. Γι’ αυτό και κατά τη γιορτή καίνε επί 8 ημέρες κεριά. Για τον σκοπό αυτό χρησιμοποιούνται λυχνίες ή κηροπήγια με 8 βραχίονες και δεν χρησιμοποιείται η μενορά, δηλαδή η πατροπαράδοτη επτάφωτη λυχνία του Ναού, που αποτελεί σήμερα και το έμβλημα του κράτους του Ισραήλ.
Έναν μήνα πριν από το Πάσχα είναι η γιορτή των Πουρίμ, σε ανάμνηση της βασίλισσας Εσθήρ, που έπεισε τον βασιλιά Ασσουήρη (τον Ξέρξη Α') να μην εξοντώσει τους Εβραίους. Είναι επίσης γιορτή διασκεδάσεων και του τέλους του χειμώνα. Ο μεγάλος σεβασμός των παραδόσεων τηρείται και το Σάββατο (Σαμπάτ), το οποίο είναι ημέρα ειρήνης, περισυλλογής και μελέτης.

Οι νέες παραδόσεις
Στις κληρονομημένες αυτές γιορτές έχουν προστεθεί νέες που σχετίζονται με την πρόσφατη ιστορία του Ισραήλ. Η σπουδαιότερη από αυτές είναι η ημέρα της ανεξαρτησίας (γιομ ατσμαούτ). Από τον Ιούνιο του 1967 εισήχθη και νέα παράδοση: στον ανοικτό χώρο του τείχους του Ναού οι ευέλπιδες του ισραηλινού στρατού δίνουν τον καθιερωμένο όρκο κατά την προαγωγή τους. Έτσι, και ο στρατός ακόμα συμβάλλει στη δημιουργία νέων παραδόσεων: παραχωρεί μια Βίβλο σε κάθε στρατιώτη στο τέλος της περιόδου της εκπαίδευσής του, οργανώνει εσπερίδες το Πάσχα στα στρατόπεδα με Σέντερ (δηλαδή την αφήγηση της Εξόδου από την Αίγυπτο, προσαρμοσμένη στη σύγχρονη ιστορία) και παρελάσεις στις οποίες οι στρατιώτες βαδίζουν κρατώντας την Τορά.
Και τα κιμπούτς, όμως, είναι πηγές παράδοσης. Κάθε αγόρι που συμπληρώνει το 13ο έτος της ηλικίας του εορτάζει στο Ισραήλ, όπως και σε όλες τις εβραϊκές κοινότητες, τη θρησκευτική ενηλικίωσή του (Μπαρ Μιτζβά). Δίνεται τότε στο παιδί μια Βίβλος - και στα κιμπούτς των συνόρων και ένα τουφέκι, για να υποδείξουν την ευθύνη του για την άμυνα του χωριού.Κοινό στοιχείο σε όλες τις γιορτές είναι οι παραδόσεις που αφορούν τη διατροφή. Τα πατροπαράδοτα φαγητά, που φυσικά διαφέρουν ανάλογα με την προέλευση της κοινότητας, ετοιμάζονται σύμφωνα με τις βιβλικές επιταγές: δεν τρώγονται ορισμένα ζώα που θεωρούνται ακάθαρτα (άλογα, γάτες, χοίροι, καμήλες), τα θαλασσινά και το αίμα, δεν αναμειγνύονται κρέατα με γαλακτερά («δεν θα ψήσεις ερίφιο εν τω γάλακτι της μητρός αυτού»), ενώ την εβδομάδα που προηγείται του Πάσχα καταναλώνεται άζυμο ψωμί. Και επειδή η παράδοση καθορίζει ότι καθετί που εξέρχεται από ακάθαρτο ζώο είναι ακάθαρτο, ούτε τα αυγά ούτε το γάλα των απαγορευμένων ζώων τρώγονται. Το μέλι, που θεωρείται φυτική ουσία την οποία απλώς μετατρέπουν οι μέλισσες, επιτρέπεται, παρόλο που οι μέλισσες είναι ακάθαρτες όπως και όλα τα έντομα.