Για τον ιστορικό μιας τέτοιας περιόδου οι δυσκολίες αυξάνουν. Μέχρις εδώ, η σποραδική φύση των αντισημιτικών συμβάντων και η σχετική σπανιότητα πηγών, δημιουργούσαν ήσσονα προβλήματα στην έκθεση των γεγονότων· στο εξής, η πληθώρα γεγονότων και κειμένων είναι τέτοια, που απαιτεί πιο γρήγορη και μακροσκοπική θεώρηση.[1] Οι περιορισμοί μας επίσης, απαγορεύουν μία αυστηρή χρονολόγηση, εκτός από την περίπτωση της Γαλλίας και της Γερμανίας, όπου θα ακολουθήσουμε τα γεγονότα σχετικά λεπτομερώς... Μαζί με το γεωγραφικό και χρονολογικό πλαίσιο, θα δούμε και ένα αντίστοιχο πλαίσιο θεμάτων σχετικά με την τοκογλυφία, τον τελετουργικό φόνο, τη δαιμονολογία, τα γκέτο, την εβραϊκή «δουλεία» κι άλλα - επικεφαλίδες κάτω από τις οποίες θα μπορούσε πραγματικά να γραφτεί το μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας αυτής της περιόδου.
Το έτος 1000 βρήκε τους Εβραίους σε συνθήκες λογικά σταθερές για την εποχή.[2] Δύο αιώνες αργότερα, ήταν σχεδόν παρίες· τρεις αιώνες αργότερα ήταν τρομοκρατημένοι. Τί συνέβη σ’ αυτό το διάστημα και επέφερε μία τέτοια αλλαγή; Ορισμένοι παρατηρητές μιλούν για τη «διδασκαλία της περιφρόνησης» της Εκκλησίας, που τελικά κυριάρχησε και ενσταλάχτηκε στους όχλους.[3] Αυτό είναι αλήθεια, αλλά το θέμα εμφανίζεται πιο σύνθετο. Ο 11ος αιώνας - ως περίοδος εκκόλαψης - γνώρισε ορισμένα γεγονότα τα οποία προεικόνισαν το μέλλον. Όταν ο Χακίμ κατέστρεψε τον Πανάγιο Τάφο, το 1009, οι Εβραίοι της Ορλεάνης κατηγορήθηκαν για συμπαιγνία - απίθανη κατηγορία, αφού οι Εβραίοι, όπως και οι Χριστιανοί, διώκονταν από αυτόν τον παρανοϊκό Χαλίφη. Ωστόσο, άρχισε ένας εκτεταμένος διωγμός των Εβραίων. Πάλι, το 1012, όταν οι Εβραίοι εκδιώχτηκαν από το Μάιντς, από τον Ερρίκο Β', αυτό ήταν μία επίδραση παλαιότερης κατηγορίας για προδοσία, και αναμφίβολα επίσης μία αντίδραση για τη μεταστροφή στον Ιουδαϊσμό του Βεκέλινους, ιεροκήρυκα του Δούκα Κονράδου, το 1006. Στη «Σταυροφορία της Ισπανίας» κατά των Σαρακηνών, το 1063, οι Εβραίοι δεν θεωρήθηκαν κατάλληλοι για στρατιωτική θητεία και δέχτηκαν επίθεση από στρατιώτες που βρίσκονταν σε πορεία.[4] Με λίγα λόγια, η ανανεωμένη καχυποψία για συμμαχία των Εβραίων με το Ισλάμ, αύξησε την αίσθηση της ετερότητας των Εβραίων και του «άπιστου» χαρακτήρα τους, προετοιμάζοντας έτσι την ατμόσφαιρα για την καταιγίδα που έμελλε να ξεσπάσει πάνω στον Εβραϊσμό στα τέλη του 11ου αιώνα.
Για να βρούμε στην ιστορία του Εβραϊσμού έτος πιο μοιραίο από το 1096, θα έπρεπε να πάμε χίλια χρόνια πίσω, στην πτώση της Ιερουσαλήμ, ή χίλια χρόνια μπροστά, στη γενοκτονία του Χίτλερ. Το 1096, αν και συχνά το ξεπερνούν σε φρικαλεότητες άλλα χρόνια, σημαδεύει ωστόσο την αρχή ενός διωγμού, που σε διάρκεια και ένταση, ήταν μοναδικός στην εβραϊκή ιστορία. Ήταν η χρονιά της Α' Σταυροφορίας. Για τον Εβραίο ήταν κεραυνός εν αιθρία. Πολυπληθείς ανοργάνωτες ορδές ευγενών, ιπποτών, μοναχών, και χωρικών - με τη φράση «Ο Θεός το θέλει» στα χείλη, καθώς έφευγαν για να ελευθερώσουν τους Αγίους Τόπους από τους άπιστους Μουσουλμάνους - ξαφνικά στράφηκαν εναντίον των Εβραίων. Ψιθυριζόταν ότι θα ήταν καλύτερα οι σταυροφόροι να αρχίσουν με τους «άπιστους μες στην πατρίδα». Ένας χρονικογράφος, ο Γουιβέρτος της Noζέν (1053-1124), ανέφερε ότι οι σταυροφόροι της Ρουέν έλεγαν: «Επιθυμούμε να πολεμήσουμε τους εχθρούς του Θεού στην Ανατολή, αλλά έχουμε μπροστά στα μάτια μας τους Ιουδαίους, μία φυλή πιο εχθρική στον Θεό απ’ όλες οι άλλες». Υλοποιώντας αυτή τη λογική, οι σταυροφόροι επιτέθηκαν στους Εβραίους της Ρουέν και σε άλλες πόλεις της Λωρραίνης, σφάζοντας όσους δεν δέχονταν να βαπτιστούν.
Οι Γάλλοι Εβραίοι έστειλαν μία επιστολή προειδοποίησης στους Γερμανούς ομόθρησκούς τους, που βρίσκονταν στο δρόμο των επερχόμενων σταυροφόρων, προτρέποντάς τους να κηρύξουν μία μέρα νηστείας· εκείνοι, όντας βέβαιοι ότι τίποτα κακό δεν θα τους συμβεί, αρκέστηκαν να ευχαριστήσουν τους Γάλλους αδελφούς τους και προσευχήθηκαν γι’ αυτούς. Σύντομα, όμως, απογοητεύτηκαν. Σε όλο το μήκος της κοιλάδας του Ρήνου, οι σταυροφόροι, υποκινούμενοι από κήρυκες όπως ο Πέτρος ο Ερημίτης, ο αντισημίτης Κόμης Εμίχο και άλλοι, έθεσαν στις εβραϊκές κοινότητες το δίλημμα: βάπτισμα ή θάνατος. Στη Σπέγερ, χάρη στη δραστήρια επέμβαση του επίσκοπου Ιωάννη, δολοφονήθηκαν μόνο δέκα Εβραίοι. Στη Βορμς, πολλοί Εβραίοι κατέφυγαν στο παλάτι του επίσκοπου Ανταλμπέρ, ενώ άλλοι έμειναν στα σπίτια τους, γιατί οι γείτονές τους τούς είχαν υποσχεθεί προστασία. Ωστόσο, οι δυνάμεις των σταυροφόρων υπερίσχυσαν και η πλειονότητα των Εβραίων σφαγιάστηκε.
Πολλοί Εβραίοι προτίμησαν να αυτοκτονήσουν παρά να υποκύψουν στο καταναγκαστικό βάπτισμα. Μερικές εκατοντάδες σφαγιάστηκαν στο Μάιντς, καθώς, ακόμα μία φορά, οι Εβραίοι προτίμησαν να θυσιαστούν αυτοί και τα παιδιά τους για να «αγιάσουν το Όνομα». Λίγοι, ως συνήθως, προτίμησαν να βαπτιστούν. Η Κολωνία έζησε μία σύντομη ανάπαυλα, καθώς οι Εβραίοι, με τη βοήθεια του Αρχιεπίσκοπου Χέρμαν, κρύφτηκαν σε χριστιανικά σπίτια, σε επτά χωριά της επισκοπής του. Αργότερα οι σταυροφόροι τους ανακάλυψαν και τους έσφαξαν. Στη Ράτισμπον, οι σταυροφόροι έσυραν διά της βίας ολόκληρη την εβραϊκή κοινότητα στον ποταμό Δούναβη και τους βάπτισαν. Σφαγές έλαβαν χώρα στις πόλεις Τρεβς, Νόυς, Ράτισμπον, σε πόλεις κατά μήκος του Ρήνου και του Δούναβη, στη Βοημία, και τελικά στην Πράγα, όπου ο επίσκοπος Κοσμάς έκανε ό,τι ήταν δυνατόν για να προστατέψει τους Εβραίους. Το 1099, οι στρατιώτες του Γοδεφρείδου ντε Μπουγιόν, τερματίζοντας στην Ιερουσαλήμ το ταξίδι τους, βρήκαν τους Εβραίους συγκεντρωμένους σε μία συναγωγή· έβαλαν φωτιά καίγοντάς τους όλους.
Το γενικό σχήμα που ακολουθήθηκε σε όλες τις σφαγές ήταν το ίδιο. Αυτοί που διέπρατταν τους φόνους ήταν οι «φτωχοί», που είχαν σχηματίσει ένα είδος εμπροσθοφυλακής για τους πιο πειθαρχημένους σταυροφόρους του Γοδεφρείδου. Οι Εβραίοι υπερασπίζονταν έντονα από τους επισκόπους - με εξαίρεση τον αρχιεπίσκοπο Ρουθάρδο του Μάιντς και, ως έναν βαθμό, τον επίσκοπο Εγιβέρτο της Τρεβ - και από τις αρχές κάθε πόλης, τον κλήρο, και σε πολλά μέρη από τους απλούς κάτοικους. Οι σφαγές ήταν καθαρά ένα έργο θρησκευόμενων φανατικών όχλων. Στις περισσότερες περιπτώσεις λίγοι Εβραίοι βαπτίζονταν εθελοντικά, περισσότεροι βαπτίζονταν με τη βία, πολλοί σφάζονταν, και πολλοί αυτοκτονούσαν. Από τον Ιανουάριο μέχρι τον Ιούλιο του 1096 υπολογίζεται ότι δολοφονήθηκαν μέχρι 10.000 Εβραίοι, πιθανόν το 1/4 ή το 1/3 του εβραϊκού πληθυσμού της Γερμανίας και της Βόρειας Γαλλίας, την εποχή εκείνη.
Οι σφαγές άφησαν πίσω τους έναν τρομοκρατημένο εβραϊκό πληθυσμό και, όπως οι περιγραφές πολλών χρονικογράφων δείχνουν, τη συνείδηση των Χριστιανών σε σύγχυση. Όταν ο Ερρίκος Δ' (1056-1106) επέστρεψε από την Ιταλία και έμαθε για τις σφαγές, τιμώρησε όσους ένοχους μπόρεσε να βρει, και επέτρεψε στους Εβραίους που είχαν βαπτιστεί με τη βία να επιστρέψουν στην προηγούμενη θρησκεία τους, μία πράξη στην οποία εναντιώθηκε σθεναρά ο Πάπας Κλήμης ο Γ' (1080-1100) - θεωρώντας έγκυρα τα βαπτίσματα. Από την εβραϊκή πλευρά, ο ραβί Ράσι,[5] ο οποίος είχε μεγάλη επιρροή, τήρησε ανεκτική στάση προς αυτούς που επέστρεφαν, σε αντίθεση με άλλους ραβίνους οι οποίοι ήταν πιο αυστηροί. Η δραματική αυτή εμπειρία άφησε μία βαθειά ουλή στην εβραϊκή ψυχή, ιδίως στη Γερμανία. Ένα πνεύμα κατάθλιψης και φόβου έγινε χαρακτηριστικό, που συνοδευόταν από ανανεωμένο μίσος εναντίον του Χριστιανισμού - καλυμμένο μέσα στην ορολογία της εβραϊκής Λειτουργίας, αλλά φανερό στα γραπτά των Εβραίων συγγραφέων. Από μερικούς συγγραφείς οι Χριστιανοί περιγράφονταν ως ιδιότροποι δολοφόνοι, έτοιμοι πάντα να σκοτώσουν. Αλλά μέσα από τα βάσανα, γεννήθηκε ένας νέος ηρωισμός. Αναπτύχτηκε μία θρησκεία και μία παράδοση μαρτυρίου, στην οποία τιμούσαν πολύ αυτούς που έδωσαν τη ζωή τους «για να αγιάσουν το Όνομα [του Θεού]». Η ανάμνησή τους έγινε μέρος της Λειτουργίας της Συναγωγής. Το παράδειγμα που έδωσαν οι μάρτυρες του 1096, βρήκε χιλιάδες μιμητές στους επόμενους αιώνες. Παραδόξως, μέσα στη μανία των σφαγών, η λαϊκή εχθρότητα απέναντι στους Εβραίους αυξήθηκε, και η θέση τους μέσα στην κοινωνία επιδεινώθηκε πιο πολύ. Μέσα στο μυαλό των λαϊκών μαζών σχηματίστηκε, με κάποια ασάφεια, η αντίληψη ότι οι Εβραίοι ήταν άξιοι να υποστούν αυτές τις φρικαλεότητες.
Ο ΑΓΙΟΣ ΒΕΡΝΑΡΔΟΣ
Η Β' Σταυροφορία, το 1146, έφερε την ίδια δυστυχία όπως και η Α', αλλά σε μικρότερη κλίμακα, εξαιτίας της πιο αποτελεσματικής παρέμβασης του Αυτοκράτορα Κονράδου Γ' (1208-1261), του Βασιλιά Λουδοβίκου Ζ' (1121-1180) της Γαλλίας, των επισκόπων, και ιδιαίτερα του Αγίου Βερνάρδου της Κλερβώ (1090-1153). Αυτή τη φορά, το θρησκευτικό κίνητρο ενισχύθηκε από το οικονομικό. Μετά την Α' Σταυροφορία, οι Χριστιανοί είχαν γίνει πιο δραστήριοι στο εμπόριο και τώρα δυσανασχετούσαν με τους Εβραίους ανταγωνιστές τους. Επιπρόσθετα, οι Εβραίοι είχαν ασχοληθεί πιο πολύ με τη δανειοδότηση, μία πρακτική που συγκέντρωνε μίσος εναντίον τους, τόσο από τον κλήρο όσο κι από τον λαό. Ο Πάπας Ευγένιος Γ' (1145-1153), ο οποίος συγκάλεσε τη νέα Σταυροφορία, υπέδειξε στους ευγενείς, ως προϋπόθεση για συμμετοχή σ’ αυτήν, την απαλλαγή των σταυροφόρων από τα χρέη τους προς τους Εβραίους δανειστές. Στη Γαλλία, δεν υπήρξαν βιαιότητες στο ξεκίνημα της Σταυροφορίας, απλώς σβήστηκαν τα χρέη. Στη Γερμανία, ένας μοναχός, ο Ραδούλφος, έφυγε από το μοναστήρι του χωρίς άδεια, και άρχισε να κηρύττει ότι οι Εβραίοι ήταν οι εχθροί του Θεού και έπρεπε να διωχθούν. Πολλοί Εβραίοι έπεσαν στα χέρια εξαγριωμένων όχλων, που ορμούσαν πάνω τους φωνάζοντας, «Χεπ, Χεπ».[6] Ούτε ο Αυτοκράτορας Κονράδος ούτε οι επίσκοποι μπορούσαν να τους συγκρατήσουν.
Ο αρχιεπίσκοπος Ερρίκος του Μάιντς κάλεσε σε βοήθεια τον Άγιο Βερνάρδο. Ο διάσημος ηγούμενος, ένας από τους κύριους υποστηρικτές της Σταυροφορίας, επέμενε να μην βλαφτούν οι Εβραίοι, αλλά συμφώνησε να μη βάλουν οι Εβραίοι δανειστές τόκο πάνω στα χρέη των σταυροφόρων.[7] Σε μία επιστολή του προς τον αρχιεπίσκοπο, ο Άγιος Βερνάρδος κατηγόρησε τον Ραδούλφο για «ανοησία... κήρυγμα μη εγκεκριμένο από εκκλησιαστική αρχή, περιφρόνηση για την επισκοπική εξουσία και παρακίνηση σε φόνο». Θυμούμενος τον Παύλο, έγραψε, «Ποιός είναι αυτός που θα βγάλει ψεύτη τον προφήτη (τον απόστολο Παύλο) και θα αδειάσει τους θησαυρούς της αγάπης και του ελέους του Χριστου;» Σε μία άλλη επιστολή του προς τους Άγγλους, έγραψε, «Είναι πράξη Χριστιανικής ευσέβειας το να ελεούμε τους κατατρεγμένους, ειδικά εκείνους για τους οποίους έχουμε μία εντολή και μία υπόσχεση, και τη σάρκα των οποίων μοιράστηκε ο Χριστός, του Οποίου το Όνομα ας είναι ευλογητό εις τους αιώνες». Η επιστολή του στον αρχιεπίσκοπο Ερρίκο στάλθηκε επίσης και στους επίσκοπους της Γαλλίας και της Βαυαρίας. Όταν αυτές οι προσπάθειες απέτυχαν, πήγε ο ίδιος να αντιμετωπίσει τον Ραδούλφο, του επιβλήθηκε και τον ανάγκασε να γυρίσει στο μοναστήρι του.
Αλλά το κακό είχε γίνει. Σφαγές και βιαιότητες έλαβαν χώρα στις πόλεις Κολωνία, Σπέγερ, Μάιντς, και Βούζμπουργκ της Γερμανίας, και στις Καρεντόν, Συλλύ, και Ραμερύ της Γαλλίας. Στη Ραμερύ, ο φημισμένος Εβραίος λόγιος Γιάκομπ Ταμ πληγώθηκε με πέντε πληγές στο κεφάλι για τις πέντε πληγές του Χριστού. Αν και η Β' Σταυροφορία ήταν πολύ πιο ήπια από την Α', τα θύματά της ανήλθαν σε πολλές εκατοντάδες.
Διαφορετικού πνεύματος από τον Άγιο Βερνάρδο ήταν ένας άλλος ηγούμενος με μεγάλη επιρροή στην εποχή του, ο Σεβάσμιος Πέτρος της Κλυνύ, ο οποίος έστειλε στον Λουδοβίκο Ζ' (1120-1180) μία οργισμένη επιστολή πιέζοντας τον να τιμωρήσει τους Εβραίους, επειδή, χειρότερα από τους Σαρακηνούς, «μολύνουν τον Χριστό και τη Χριστιανοσύνη και γδέρνουν οικονομικά τους Χριστιανούς». Η Σταυροφορία θα έπρεπε να χρηματοδοτηθεί από τα οικονομικά τους, διακήρυττε ο ηγούμενος. Δεν θα έπρεπε να φονευτούν, αλλά «σαν τον Κάιν, τον αδελφοκτόνο, θα έπρεπε να ζήσουν για να υποφέρουν φοβερά βάσανα και να υποστούν μεγαλύτερο όνειδος, με μία ζωή χειρότερη από τον θάνατο».[8]
ΔΟΥΛΟΙ ΤΗΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗΣ ΑΥΛΗΣ
Η εποχή των Σταυροφοριών ήταν αναμειγμένη σε μία ευρεία κοινωνικοοικονομική επανάσταση, η οποία επηρέασε βαθιά τη μοίρα των Εβραίων.
Δύο εξελίξεις, ιδιαίτερα, μία νομική και μία οικονομική, συνδυάστηκαν για να επιταχύνουν την υποβάθμισή τους: η Γερμανική θεωρία της «Ιουδαϊκής δουλείας» και η ανάμειξη των Εβραίων στην τοκογλυφία.
Η προστασία που οι Εβραίοι ζήτησαν και έλαβαν από τους αυτοκράτορες Ερρίκο Δ' και Κονράδο Γ', στη διάρκεια των δύο πρώτων Σταυροφοριών, αγοράστηκε πολύ ακριβά. Το στέμμα αξίωσε από αυτούς να γίνουν «δούλοι της αυτοκρατορικής αυλής». Αρχικά, η κατάσταση αυτή θεωρήθηκε προνόμιο και προστασία απέναντι στον φανατισμό των όχλων και στην αρπακτικότητα των βαρόνων, αλλά πριν περάσει πολύς καιρός έγινε μέσον για την αύξηση του βασιλικού πλούτου. Η ιδέα δεν ήταν εντελώς καινούργια. Ορισμένοι την ανάγουν στα χρόνια του Τίτου και του Βεσπασιανού, και ίχνη της έχουμε δει στις επιστολές προστασίας που είχαν δοθεί σε Εβραίους έμπορους την εποχή του Καρλομάγνου. Οι Εβραίοι βγήκαν από εκείνη την εποχή βρίσκοντας τους εαυτούς τους σε μία περιθωριακή θέση στο φεουδαρχικό σύστημα, «ξένοι» χωρίς δικαιώματα, εξαρτώμενοι από τις διαθέσεις του κάθε φεουδάρχη. Τα εβραϊκά δικαιώματα περιορίζονταν με «καταστατικούς χάρτες» που ήταν προσωρινοί και μπορούσαν να ανακληθούν οποιαδήποτε στιγμή. Η προσκόλληση στην αυτοκρατορική αυλή υποβάθμιζε τους Εβραίους, καθιστώντας τους τμήματα της αυτοκρατορικής ιδιοκτησίας, που θα μπορούσαν να αγοράζονται, να δανείζονται, και να πουλιούνται όπως όλα τα εμπορεύματα. Οι βασιλείς ξεχρέωναν τους βαρόνους, και οι βαρόνοι ξεχρέωναν τους πιστωτές τους με Εβραίους. Οι βασιλείς μπορούσαν, σε μία ανάγκη, να μεταφέρουν το δικαίωμά τους της κατοχής Εβραίων, σε ευγενείς ή σε πολιτείες. Αυτή η θεωρία και πρακτική εξαπλώθηκε και σε άλλες χώρες. Στη Γαλλία, οι Εβραίοι ήταν αρχικά περιουσία των βαρόνων, αλλά τελικά, κάτω από τον Λουδοβίκο Η' (1187-1226), έγιναν περιουσία του βασιλιά. Στην Αγγλία και Ισπανία επίσης τους διεκδικούσε ο βασιλιάς. Σε μία περίπτωση, ο αυτοκράτορας Αλβέρτος έκανε αγωγή στον Γάλλο βασιλιά Φίλιππο τον Ωραίο, για τους Εβραίους της Γαλλίας, επειδή σύμφωνα με τη Γερμανική θεωρία της «εβραϊκής δουλείας» όλοι οι Εβραίοι ανήκαν στον αυτοκράτορα.
Η θεολογία συνέβαλλε στη θεωρία αυτήν, η οποία ήταν το πολιτικό ανάλογό της. Το δόγμα της πνευματικής ανωτερότητας του Χριστιανισμού απέναντι στον Ιουδαϊσμό, που ο απόστολος Παύλος συμβόλισε με πρόσωπα της Παλαιάς Διαθήκης, τον Ιακώβ με τον Ησαύ, και τη Σάρρα με την Άγαρ (Ρωμαίους 9:13, Γαλάτες 4:22-31), ξεκίνησε μία παράδοση, που στο διάβα των αιώνων βαθμιαία, προσέλαβε διαφορετικά νοήματα. Οι κανόνες και οι νόμοι που απαγόρευαν στους Εβραίους δημόσια λειτουργήματα, και τη μαρτυρία σε δίκες εναντίον Χριστιανών, αντλούσαν κατά μεγάλο μέρος την έμπνευσή τους από τη κακή εφαρμογή αυτού του δόγματος. Τον 13ο αιώνα, ο Ιννοκέντιος Γ' (1198-1216) μίλησε για «διαρκή δουλεία των Ιουδαίων», και η Γ' Σύνοδος του Λατερανού (1179) για «υποταγή των Ιουδαίων στους Χριστιανούς». Ο Θωμάς ο Ακινάτης (1125-1174), προσκολλημένος στις φεουδαρχικές αντιλήψεις της εποχής του, επικύρωσε την αρχή της εβραϊκής «δουλείας» και στο Κράτος και στην Εκκλησία, αλλά πρόσθεσε ορισμένους περιορισμούς. «Θα ήταν νόμιμο, σύμφωνα με το έθιμο», έγραψε, «να κρατάμε τους Ιουδαίους σε διαρκή δουλεία, εξαιτίας του εγκλήματός τους, και έτσι οι ηγεμόνες μπορούν να θεωρούν ότι οι περιουσίες των Εβραίων ανήκουν στην Πολιτεία· ωστόσο, πρέπει να τις χρησιμοποιούν με μέτρο και να μην αφαιρούν από τους Ιουδαίους τα απαραίτητα για τη ζωή». Λίγο αργότερα αυτή η αρχή καθιερώθηκε δια νόμου. Ο Μπράκτον, ο μεγάλος Άγγλος νομικός, έγραψε: «Ο Εβραίος δεν μπορεί να έχει τίποτα δικό του. Οτιδήποτε αποκτά, δεν το αποκτάει για τον εαυτό του, αλλά για τον Βασιλιά».
Η ΑΝΑΜΕΙΞΗ ΣΤΗΝ ΤΟΚΟΓΛΥΦΙΑ[9]
Η ευρύτατη επιτυχία της αρχής της «Ιουδαϊκής δουλείας» οφειλόταν ίσως πιο πολύ σε οικονομικές αιτίες, παρά σε νομικές ή θεολογικές. Τα τέλη του 12ου αιώνα πολλοί Εβραίοι είχαν μεγάλη περιουσία. Αλλά δεν ήταν όλοι οι Εβραίοι πλούσιοι, πολλοί ασκούσαν φτωχικά επαγγέλματα. Σύντομα, όμως, κάποιοι, απέκτησαν ιδιαίτερη θέση στον χρηματοδανεισμό και μερικοί κατείχαν μεγάλο πλούτο. Όλα συνωμοτούσαν στο να βοηθήσουν την είσοδο τους στις τοκογλυφικές πρακτικές.[10] Οι νόμοι οι σχετικοί με την κατοχή δούλων είχαν βαθμιαία διώξει τους Εβραίους από τη γεωργία. Η Διασπορά διευκόλυνε την ενασχόλησή τους με το εμπόριο, προετοιμάζοντάς τους έτσι για τις χρηματοδοτικές ασχολίες, και οι νέες οικονομικές εξελίξεις του 12ου αιώνα τις ολοκλήρωσαν. Μετά την Α' Σταυροφορία άνοιξαν εμπορικοί δρόμοι για την Ανατολή, και το χρήμα έγινε απαραίτητο συστατικό της νέας οικονομίας. Αρχικά, οι ίδιοι οι έμποροι χειρίζονταν τα οικονομικά και τις δανειοδοτήσεις, αλλά έγινε τόσο μεγάλη η ζήτηση του χρήματος, ώστε χρειάζονταν άνθρωποι που θα ασχολούνταν όλο τους τον χρόνο με αυτό. Η ανάληψη του ρόλου αυτού από τους Εβραίους ήταν σχεδόν αναπόφευκτη.
Οι Χριστιανοί, όλο και πιο πολλοί, έμπαιναν στο εμπόριο, και άρχισαν να διώχνουν τους Εβραίους από τον τομέα αυτόν. Οι Εβραίοι δεν ένοιωθαν πλέον ασφαλείς στους δημοτικούς εμπορικούς δρόμους. Ωστόσο, η επαναπρόσληψη Εβραίων στα συνηθισμένα επαγγέλματα, εμποδίστηκε από τις συντεχνίες, κοινωνικοοικονομικές ενώσεις που δέχονταν ως μέλη μόνο Χριστιανούς. Επιπλέον, η απαγόρευση της τοκογλυφίας από την Εκκλησία, κράτησε τους Χριστιανούς, σε μεγάλο βαθμό, μακριά από τον χρηματοδανεισμό και λειτούργησε ως κίνητρο για τους Εβραίους, που δεν υπόκειντο στις εκκλησιαστικές διατάξεις, ώστε να μπουν σ’ αυτόν τον τομέα. Πράγματι, η Εκκλησία ωφελήθηκε με πολλούς τρόπους από την άσκηση της τοκογλυφίας από Εβραίους - είχε φτάσει μέχρι να δανείζεται χρήματα για να χτίζει εκκλησίες και καθεδρικούς ναούς. Οι ραβίνοι επίσης απαγόρευαν την τοκογλυφία, σύμφωνα με την Παλαιά Διαθήκη και Ταλμουδικά κείμενα. Αλλά, από τις αρχές του 13ου αιώνα, έγινε διάκριση: ο δανεισμός με τόκο επιτρεπόταν αν ο οφειλέτης ήταν Χριστιανός· και οι ενδεχόμενοι Χριστιανοί οφειλέτες ήταν άφθονοι. Το χρήμα κυκλοφορούσε σε μικρές ποσότητες, και έτσι και οι ηγεμόνες και οι φτωχοί επιζητούσαν τις δανειστικές υπηρεσίες των Εβραίων.
Ίσως ο κύριος λόγος για την άσκηση τοκογλυφίας από μέρους των Εβραίων να ήταν η δική τους ανάγκη για χρήματα. Όντας θύματα της συχνής και βαριάς φορολογίας των φεουδαρχών και βασιλέων - που τους μεταχειρίζονταν σαν σφουγγάρι για στύψιμο, ρούφηγμα νερού, και πάλι στύψιμο -, οι Εβραίοι είχαν μονίμως την ανάγκη από ρευστό χρήμα. Σε κάθε βήμα, έρχονταν αντιμέτωποι με ειδικούς φόρους, δημεύσεις περιουσιών, παραγραφές χρεών, εξορίες και απειλές θανάτου. Ο Εβραίος έπρεπε να αγοράζει, στην κυριολεξία, όχι μόνο τα δικαιώματά του, αλλά και την ίδια του τη ζωή. Το χρήμα έγινε γι’ αυτόν τόσο πολύτιμο όσο και ο αέρας που ανέπνεε και το ψωμί που έτρωγε. Έτσι δικαιολογούνται τα υψηλά επιτόκια για τα οποία τους κατηγορούσαν, αλλά με τα οποία εξασφάλιζαν το αναγκαίο εισόδημά τους. Μία ειλικρινής αναγνώριση αυτής της κατάστασης έγινε από τον βασιλιά Βλάντισλαβ της Βοημίας, ο οποίος επέτρεπε στους Εβραίους να παίρνουν διπλάσιους τόκους απ’ ότι οι Χριστιανοί τοκογλύφοι. Από το άλλο μέρος, δεν μπορούμε να αρνηθούμε ότι μερικοί Εβραίοι δανειστές συχνά ασκούσαν το επάγγελμά τους απερίσκεπτα. Ακόμα και Εβραίοι χρονικογράφοι παραπονούνται για τις υπέρμετρες απαιτήσεις τους, και μερικοί έχουν θρηνήσει για τις άσχημες επιδράσεις που είχε η μανία του χρήματος στον χαρακτήρα, την πνευματική ζωή, και τον αυτοσεβασμό των Εβραίων.[11] Οι πρώτες σκιαγραφίες της εβραϊκής καρικατούρας, που αργότερα έγιναν θρυλικές με τον Σάυλοκ του Σαίξπηρ, χωρίς αμφιβολία είχαν προέλθει από τον 12ο αιώνα.
Οι αρχές του αντισημιτισμού των μεγάλων λαϊκών μαζών ανάγονται στον 12ο αιώνα. Η εβραϊκή τοκογλυφία συχνά ασκούνταν και στους φτωχούς, που χρειάζονταν χρήματα σε μία έκτακτη ανάγκη τους. Είναι ευνόητο ότι, σε μία τέτοια περίσταση, αναπτυσσόταν μνησικακία ενάντια στον δανειστή, ο οποίος μπορεί να ήταν ανεκτός αν ήταν Χριστιανός, αλλά όχι αν ήταν «άπιστος», «Θεοκτόνος». Ήταν τελικά αυτός ο ρόλος του «άπιστου», που έγερνε τη ζυγαριά εναντίον του Εβραίου τοκογλύφου. Υπήρχαν Χριστιανοί που ήταν χειρότεροι τοκογλύφοι από τους Εβραίους, κυρίως οι Φλωρεντινοί και οι Κορσικανοί, οι οποίοι είχαν μπει στον κόσμο του εμπορίου από τις αρχές του 10ου αιώνα και τελικά πήραν τη σκυτάλη του δανεισμού από τους Εβραίους όταν, τον 13ο και 14ο αιώνα, η αβέβαιη θέση τους τούς έκανε ακατάλληλους γι’ αυτό το επάγγελμα. Πολλές μαρτυρίες υπάρχουν για τη σκληρότητα τέτοιων Χριστιανών τοκογλύφων. Ο Άγιος Βερνάρδος λέει: «Δεν θα μιλήσω για εκείνους τους Χριστιανούς δανειστές, αν μπορούν να αποκληθούν Χριστιανοί, οι οποίοι, ενώ δεν είναι Εβραίοι, ενεργούν, λυπάμαι που το λέω, με τρόπο χειρότερο από τους Εβραίους». Οι Ιταλοί δανειστές, για παράδειγμα, εκδιώχτηκαν από τη Γαλλία, το 1349, για τους οικονομικούς εκβιασμούς που έκαναν.
O Εβραίος δανειστής είχε πιαστεί σε μία μέγγενη. Από τη μία πλευρά, ήταν ο «βασιλικός δανειστής» από τον οποίο οι βασιλιάδες απομυζούσαν τα άμεσα απαραίτητα κεφάλαιά τους. Από την άλλη πλευρά, ήταν ο τοπικός δανειστής και ο ενεχυροδανειστής ο οποίος με υψηλά επιτόκια - που μερικές φορές ξεπερνούσαν και το ίδιο το κεφάλαιο - μάζευε, με τη σειρά του, από τους χωρικούς τα χρήματα που χρειαζόταν για να εξασφαλίσει την αβέβαιη ύπαρξή του και της κοινότητάς του. Ήταν μία μοιραία κατάσταση. Ο ηγεμόνας τον προστάτευε όσο του ήταν χρήσιμος, και όσο δεν ξεσπούσε η οργή των όχλων και των πιστωτών. Όταν ξεσπούσε, συνήθως εγκατέλειπε τους «Ιουδαίους του» και υποκριτικά ενωνόταν με τους όχλους. Μέχρι τα τέλη του 13ου αιώνα, οι Εβραίοι είχαν απελαθεί από τη Γαλλία, την Αγγλία, και τα περισσότερα μέρη της Γερμανίας. Σχεδόν σε όλες τις περιπτώσεις, οι απελάσεις ξεκινούσαν από την τοκογλυφία. Αναμφίβολα, πολλές από τις σφαγές που έλαβαν χώρα όλη την περίοδο του Μεσαίωνα είχαν και ένα αντίστοιχο οικονομικό κίνητρο. Πολλοί από αυτούς που σφάχτηκαν δεν ήταν μόνον «άπιστοι Ιουδαίοι», αλλά και δανειστές. Απόδειξη αυτού είναι η καταστροφή των καταλόγων των χρεών, που γινόταν μετά ή και πριν από κάθε σφαγή.
Η ΣΥΚΟΦΑΝΤΙΑ ΤΟΥ ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΚΟΥ ΦΟΝΟΥ
Ο 12ος αιώνας, «στοιχειωμένος τόσο από το αίμα, όσο και από το χρυσάφι», έφερε στο προσκήνιο την κατηγορία, εναντίον των Εβραίων, του τελετουργικού φόνου, μία κατηγορία που αντήχησε σε όλους τους μετέπειτα αιώνες, και είχε σαν επακόλουθο ποταμούς αίματος. Η κατηγορία είναι γνωστή από παλιά. Στην ελληνική αρχαιότητα χρησιμοποιήθηκε εναντίον των Εβραίων και στη ρωμαϊκή εποχή εναντίον των πρώτων Χριστιανών. Συγκεκριμένα σημαίνει φόνο Χριστιανού, κατά προτίμηση παιδιού, τη Μεγάλη Εβδομάδα, για τελετουργικούς σκοπούς. Ευρύτερα, σημαίνει οποιοδήποτε φόνο Χριστιανού, που γίνεται για θρησκευτικούς ή δεισιδαιμονικούς σκοπούς, περιλαμβανόμενης και της λήψης αίματος για θεραπευτικούς ή μαγικούς σκοπούς, και συχνά αποκαλείται «η συκοφαντία του αίματος».
Για πρώτη φορά Εβραίοι κατηγορήθηκαν από Χριστιανούς για τελετουργικό φόνο, τον 12ο αιώνα.[12] Στο Νόργουιτς της Αγγλίας, το 1141, βρέθηκε το νεκρό σώμα ενός αγοριού την παραμονή της Μεγάλης Παρασκευής. Έγινε πιστευτό ότι οι ένοχοι ήταν Εβραίοι, με βάση τη μαρτυρία ενός Εβραίου αμφίβολης εντιμότητας που είχε μεταστραφεί, του Τέομπαλντ, ο οποίος είπε ότι οι Εβραίοι έχουν συμφωνήσει να κάνουν κάθε χρόνο ένα φόνο για να χλευάσουν τον θάνατο του Χριστου. Η κατηγορία αυτή δεν θεωρήθηκε σοβαρή τότε, αλλά αναβλάστησε προς το τέλος του αιώνα σε μερικές Αγγλικές πόλεις - στο Γκλούσεστερ, στο Μπέρυ Σαιντ Έντμουντς, στο Μπρίστολ, και στο Γουίντσεστερ. Σ’ αυτή τη περίσταση, οι Εβραίοι δεν υπέστησαν καμία υλική βλάβη. Αλλά άρχισε να ανθεί ένας θρύλος για τον Γουίλλιαμ, το υποτιθέμενο θύμα των Εβραίων, ο οποίος συνέχισε για μερικούς αιώνες. Μία άλλη παρόμοια συκοφαντία παρουσιάστηκε στο Βούρζμπουργκ, στη διάρκεια της Β' Σταυροφορίας.
Την ίδια εποχή υπήρξε και η κατηγορία για βεβήλωση της όστιας [του άρτου της Θείας Ευχαριστίας] στο Μπέλιτζ της Γερμανίας, όπου όλοι οι Εβραίοι της πόλης κάηκαν. Αυτή η κατηγορία, που έμελλε επίσης να έχει μακρόχρονη καριέρα, συνήθως διανθιζόταν με μυθικές και θαυματουργικές διηγήσεις για τα βεβηλωμένα αντικείμενα, που συχνά κατέληγαν στην αιμορραγία της όστιας και τη μεταστροφή του ιερόσυλου Εβραίου. Εκατοντάδες περιστατικά σχετικά με αυτήν τη συκοφαντία έχουν καταγραφεί, και πολλά από αυτά αποτέλεσαν το προοίμιο της σφαγής που ακολούθησε.[13] Η κατηγορία αυτή μας δίνει στοιχεία για τη μεσαιωνική πεποίθηση ότι οι Εβραίοι στην πραγματικότητα είχαν πειστεί για τη χριστιανική αλήθεια, αλλά αντιστέκονταν πεισματικά σ’ αυτήν. Οι κατήγοροι των Εβραίων ποτέ δεν φαίνονταν να καταλαβαίνουν ότι το δόγμα της μετουσίωσης ήταν τελείως ξένο προς τον ιουδαϊκό μονοθεϊσμό.[14]
Έκτοτε, οι κατηγορίες για τελετουργικό φόνο πολλαπλασιάστηκαν στην Αγγλία, τη Γαλλία και τη Γερμανία. Έχουν μετρηθεί 150 καταγραμμένες περιπτώσεις. Μερικές ξεχωρίζουν: το 1171 στην Μπλουά, σαράντα Εβραίοι κάηκαν, επειδή απέτυχαν να περάσουν τη «δοκιμασία του νερού».[15] Στη Γερμανία οι διωγμοί των Εβραίων έγιναν τόσο σκληροί, εξαιτίας αυτής της κατηγορίας, ώστε ακόμη και ο αυτοκράτορας και ο Πάπας επενέβησαν για να τους προστατέψουν. Ο Φρειδερίκος Β' (1215-1250) συγκέντρωσε μία ομάδα από Εβραίους προσήλυτους στον Χριστιανισμό για να εξετάσει το θέμα. Αυτοί δεν δυσκολεύτηκαν να αποδείξουν ότι, τελείως αντίθετα προς την κατηγορία, οι εβραϊκές διδασκαλίες και παραδόσεις περιλαμβάνουν μία απέχθεια για το αίμα - όχι μόνον των ανθρώπων, αλλά και των ζώων, αφού μία απ’ τις σοβαρότερες αμαρτίες θεωρείται η βρώση κρέατος με αίμα. Στη «Χρυσή Βούλα» του, ο αυτοκράτορας απαγόρευσε τη διατύπωση αυτής της κατηγορίας.[16] Ο Πάπας Ιννοκέντιος Δ' επίσης εξέδωσε μία Βούλα το 1247, η οποία απάλλασσε τον Ιουδαϊσμό από την κατηγορία, δηλώνοντας ότι, «αυτοί (οι Εβραίοι) κατηγορούνται ψευδώς ότι, την ίδια περίσταση (Πάσχα), παίρνουν κοινωνία από την καρδιά ενός δολοφονημένου παιδιού. Αυτό, πιστεύεται, ότι απαιτείται από το Νόμο τους, αν και ξεκάθαρα πρόκειται για το αντίθετο. Οπουδήποτε ανακαλύπτεται ένα πτώμα, οι διώκτες τους με κακία τούς κατηγορούν ως ενόχους». Ο Ιννοκέντιος Δ' εξέδωσε και τρεις άλλες Βούλες οι οποίες προσπαθούσαν να απαλλάξουν τους Εβραίους από την κατηγορία του τελετουργικού φόνου. Και άλλοι Πάπες, μετέπειτα, απάλλαξαν επίσης τους Εβραίους από τη συκοφαντία, κυρίως ο Γρηγόριος Ι' το 1272, ο Μαρτίνος Ε' το 1422, ο Παύλος Γ' το 1540, και ο Νικόλαος Ε' το 1447, αλλά με μικρό όφελος.[17]
Ακόμα και μέχρι τον 18ο αιώνα δικάζονταν τόσοι πολλοί Εβραίοι για τελετουργικό φόνο στην Πολωνία, ώστε ο Καρδινάλιος Γκανγκανέλλι, ο μεταγενέστερος Πάπας Κλήμης ΙΕ' (1769-1774), έκανε μία διεξοδική έρευνα με την οποία απέδειξε άκυρες όλες τις περιπτώσεις τελετουργικού φόνου, εκτός από δύο, της Ριν και της Τρεντ,[18] και οι οποίες αργότερα αποδείχτηκαν επίσης άκυρες από τους περισσότερους ιστορικούς. Η κατηγορία άφησε ένα μόνιμο ίχνος αίματος δια μέσου των αιώνων, και αναβίωσε στα τέλη του 19ου αιώνα στη Γερμανία, στη Γαλλία και στη Ρωσία. Μερικά περιστατικά αυτής της κατηγορίας ή της προπαγάνδας σχετικά με αυτήν έχουν καταγραφεί ακόμα και τον 20ό αιώνα.[19]
Η πορεία που πήρε αυτή η συκοφαντία περιπλέχτηκε και επιδεινώθηκε από τη λαϊκή αγιοποίηση ορισμένων δήθεν θυμάτων της. Έξι από αυτά έγιναν αντικείμενα λαϊκής λατρείας, περιλαμβάνοντας θαύματα και προσκυνήματα, τα οποία σε μερικές περιπτώσεις διάρκεσαν επί αιώνες.[20] Ο Πάπας Βενέδικτος ΙΔ' (1740-1758) εξέδωσε μία Βούλα για τον Μακάριο Ανδρέα της Ριν το 1775, αλλά αρνήθηκε να σχολιάσει τη διαδικασία αγιοποίησής του ή να τον εισαγάγει στο μαρτυρολόγιο. Αυτό το έγγραφο μαρτυρεί την πίστη του στη δολοφονία Χριστιανών από Εβραίους, διαπνεόμενους από «μίσος για τον Χριστό».
H συναίνεση της Εκκλησίας σ’ αυτές τις λατρείες δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να υποστηριχτεί η εγκυρότητα της κατηγορίας του φόνου.[21] Ουσιαστικά, αυτό που επιδοκιμάστηκε από την Εκκλησία ήταν η ευσέβεια των πιστών, ανεξάρτητα από το αν ήταν αληθινές ή ψεύτικες οι κατηγορίες για τελετουργικό φόνο, για τις οποίες καμία λεπτομερής έρευνα δεν έγινε. Οι σύγχρονοι λόγιοι γενικά απορρίπτουν την ιστορικότητα όλων αυτών των φόνων. Σε μία συστηματική μελέτη των διαθέσιμων στοιχείων, ο π. Vacandard συμπεραίνει: «Δεν υπάρχει ούτε μία περίπτωση αυτού του είδους που να έχει αποδειχτεί ιστορικά». Μερικοί μελετητές του ζητήματος παραδέχονται την πιθανότητα να υπήρχαν περιπτώσεις τελετουργικού φόνου με την ευρεία έννοια, όπως ίσως να συνέβαινε σε περιπτώσεις ψυχοπάθειας.[22] Η συκοφαντία του τελετουργικού φόνου στέκεται στην κρίση της Ιστορίας ως το πιο τερατώδες όργανο αντιεβραϊκού διωγμού, που επινόησε ο Μεσαίωνας. Εξ αιτίας της, οι Εβραίοι υπέστησαν πολλά βασανιστήρια, εξορίες, και σφαγές, τότε, αλλά και μετέπειτα. H έναρξή της τον 12ο αιώνα, δείχνει επιπρόσθετα την πορεία που έπαιρνε η εικόνα του Εβραίου: άπιστος και τοκογλύφος πριν, τελετουργικός δολοφόνος τώρα. Βαθμιαία ο Εβραίος απογυμνώνεται από κάθε ανθρώπινο χαρακτηριστικό, αποκτώντας έτσι μία σατανική μορφή.
Όταν τελείωσαν η Α' και η Β' Σταυροφορία, οι Εβραίοι απόλαυσαν μία ανάπαυλα, η οποία επισκιάστηκε μόνο από τον διωγμό των Εβραίων και Χριστιανών που έγινε από τον Αλμοχάντε στη Β. Αφρική και Ισπανία. Οι πρώτες δύο Σύνοδοι του Λατερανού άφησαν τους Εβραίους ήσυχους, και ο Λουδοβίκος Ζ' της Γαλλίας ήταν τόσο ευνοϊκά διακείμενος στους Εβραίους, ώστε αποδοκιμάστηκε από τον Πάπα Αλέξανδρο Γ' (1159-1181). Αλλά αυτή ήταν μόνο μία σύντομη αιθρία μέσα στην ατελείωτη θύελλα. Ο βασιλιάς Φίλιππος Αύγουστος (1180-1223), που πίστευε στην συκοφαντία του αίματος, και ζήλευε την ευημερία των Εβραίων, όταν εσπευσμένα χρειάστηκε χρήματα, είδε τους Εβραίους σαν λύση στα προβλήματά του. Μέσα σε μία ημέρα, το 1182, συνέλαβε όλους τους Εβραίους, και μετά τους απελευθέρωσε παίρνοντας λύτρα, και τέλος τους απέλασε από το βασίλειό του. Ο βασιλιάς, απογυμνωμένος από τα πλεονεκτήματα που του πρόσφεραν, 16 χρόνια αργότερα, θυμήθηκε τους «Εβραίους του» και τους επανέφερε, κάνοντάς τους μάλιστα επίσημους δανειστές στο βασίλειό του, φορολογώντας τους βαριά ωστόσο, και ελέγχοντας στενά τις συναλλαγές τους. Έδωσε διέξοδο στα εχθρικά του αισθήματα όταν, σε εκδίκηση για έναν από τους υπηκόους του που κρέμασαν για το φόνο ενός Εβραίου, έκαψε 100 Εβραίους, στην Μπρεή. Η συνεισφορά του στην Γ' Σταυροφορία (1189), που κήρυξε εκείνη την εποχή, ήταν η παραγραφή όλων των χρεών προς τους Εβραίους. Στη Γερμανία, αυτή η Σταυροφορία άφησε τους Εβραίους σχετικά ανενόχλητους, χάρη στην ειλικρινή στάση του αυτοκράτορα και των επισκόπων ενάντια στην αντιεβραϊκή βία. Ωστόσο, αργότερα τον ίδιο αιώνα, συνέβησαν περιστατικά βιαιοτήτων, στη Νόυς, τη Βορμς, την Μπόπαρντ, και τη Σπέγερ. Ιδιαίτερα σκληρή ήταν η βία στη Σπέγερ, όπου κάηκε η συναγωγή.
από το βιβλίο
«Η Αγωνία των Εβραίων»
εκδόσεις «Νησίδες»
Υποσημειώσεις:[1] Περισσότερες από δώδεκα πηγές, εβραϊκές και εθνικές, για παράδειγμα, είναι διαθέσιμες μόνο για την 1η Σταυροφορία, που ήταν η πρώτη αψιμαχία μιας μόνιμης σφαγής (βλ. Poliakov, Du Christ, σ. 57-62).
[2] Για τους Χριστιανούς ήταν η εποχή του «Μεγάλου Φόβου»: Το κλείσιμο της χιλιετίας ενέπνεε έναν αποκαλυπτικό φόβο, η κεντρική διακυβέρνηση είχε διαλυθεί, το κύρος του Παπισμού είχε μειωθεί, και ο Μουσουλμάνος εχθρός βρισκόταν «προ των πυλών».
[3] Ο Jules Isaac, ιδιαίτερα, το έχει κάνει αυτό άποψή του (βλ. Genese, op. cit.). Στο βιβλίο του Les Prophetes d’ Israel, ο J. Darmesteter δηλώνει: «Το μίσος των λαών απέναντι στους Εβραίους είναι έργο της Εκκλησίας, κι ωστόσο μόνον η Εκκλησία είναι που τους προστατεύει απέναντι στη μανία που η ίδια έχει εξαπολύσει» (σ. 183, Vernet, «Juifs et Chretiens», loc.cit. col. 1652). O Solomon Grayzel, γράφοντας για τις Σταυροφορίες, λέει: «Μετά από πολλούς αιώνες εσωτερικής εξασθένησης, η Καθολική Εκκλησία τελικά εγκαθίδρυσε την ενότητά της και τη δύναμη της. Με μια αργή διαδικασία ο τοπικός κλήρος και οι μοναχοί κατόρθωσαν να κυριαρχήσουν σταθερά στο μυαλό του πληθυσμού της Δυτικής Ευρώπης» (βλ. A History of the Jews [Philadelphia: Jewish Publications of America, 1960], σ. 340).
[4] Όπως όλες οι άλλες, και αυτή η εποχή είχε τις λαμπρές σελίδες της. Στα τέλη του 9ου αιώνα, ο Ρεμίτζιους της Οζέρ, Βενεδικτίνος μοναχός, επιβεβαίωσε έντονα την παράδοση του Παύλου και προειδοποίησε εναντίον της ενοχοποίησης των Εβραίων για τη σταύρωση, «για την οποία», όπως είπε, «ήταν ένοχοι όλοι οι αμαρτωλοί» (βλ. Ομιλία στον Άγιο Ματθαίο, 5 [ΡL, 131Q892]). To 1084 ο επίσκοπος Ρούντιγκερ της Σπέγιερ προσκάλεσε τους Εβραίους να εγκατασταθούν στην πόλη, δίνοντας ιδιαίτερα προνόμια και προστασία σ’ όλη την εβραϊκή κοινότητα (βλ. Blumenkranz, Juifs et Chrétiens, σ. 39).
[5] Το όνομα «Ράσι» είναι ακρωνύμιο για το Ραβί Σλομό μπεν Ισαάκ (1040-1095), διάσημο σχολιαστή της Βίβλου και του Ταλμούδ.
[6] Αυτή η κραυγή πιστεύεται ότι αντιπροσωπεύει τις λέξεις Hiersolyma Est Perdita (Η Ιερουσαλήμ έχει χαθεί).
[7] Αν και ο Άγιος Βερνάρδος ήταν ο κύριος υπερασπιστής των Εβραίων, ωστόσο όμως συμμεριζόταν τη θεολογική άποψη της εποχής του: «Οι Εβραίοι είναι για μας», έγραφε, «οι ζωντανοί λόγοι των Γραφών, γιατί μας θυμίζουν πάντοτε το τί υπέφερε ο Κύριός μας. Έχουν διασπαρθεί σε όλο τον κόσμο, έτσι ώστε εξιλεώνοντας το έγκλημά τους, να είναι παντού ζωντανοί μάρτυρες της δικής μας απολύτρωσης» [βλ. Letters of St. Bernard, ed. Bruno Scott James (Chicago: Regnery, 1953), σ. 462].
[8] Επιστολή 46, PL, 189:465. Ο Σεβάσμιος Πέτρος επίσης έγραψε προηγουμένως ένα φυλλάδιο εναντίον των Εβραίων, με τίτλο Tractatus adversus Judaeorum inveteratam duritiam (PL, 189:507-650. Βλ. Williams, Adversus Judaeos, σ. 384-393).
[9] Στον μεσαιωνικό κόσμο τοκογλυφία σήμαινε κάθε είδος τοκισμού, οποιοδήποτε επιτόκιο επιβάρυνε το συμφωνημένο χρόνο του δανείου.
[10] Δεν υπάρχει ιστορική βάση για τη θεωρία ότι οι Εβραίοι κατέχονται από μια «φυλετική κλίση» για εμπορικές και οικονομικές υποθέσεις. Ένας πολύ γνωστός προπαγανδιστής αυτής της άποψης είναι ο Werner Sombert, ο οποίος στο βιβλίο του The Jew and Modern Capitalism (New York: Collier Books, 1962): «Εάν κάποιος θέλει να περιγράψει τον ρόλο των Εβραίων στο σύγχρονο πολιτισμό, μπορεί να πει ότι οφειλόταν στη μεταφύτευση μιας Ανατολίτικης φυλής ανάμεσα στις Βόρειες φυλές» (σ. 200). Οι λόγιοι γενικά απορρίπτουν την οικονομική ανάλυση καθώς και τη φυλετική του θεωρία.
[11] «Η παλαιότερη εβραϊκή αριστοκρατία της διανόησης», γράφει ο Abrahams, «αντικαταστάθηκε από μια αριστοκρατία πλούτου» (op.cit., σ. 43). Ο Lazare είναι πιο αυστηρός, βλέποντας σ’ αυτό μια σοβαρή κατάθλιψη στον εβραϊκό χαρακτήρα (βλ. L’Antisémitisme [2 vols, Paris: Cres, 1884] II, 231). O Leon Poliakov, απ’ το άλλο μέρος, παίρνει μια άλλη άποψη: «Η τοκογλυφία και η μάθηση δεν θεωρούνταν ασύμβατες, το αντίθετο. Ένα κείμενο [από το Ταλμούδ] λέει πως η ενασχόληση με τα δάνεια δίνει το πλεονέκτημα να αφήνει ελεύθερο όλο τον χρόνο που χρειάζεται για τη μελέτη» (Du Christ, σ. 184-185).
[12] Εξαιρούμε το επεισόδιο στην Ιμνεστάρ το 415 το οποίο, και αν ακόμα συνέβηκε, προερχόταν από ένα οργιώδες μεθύσι, παρά από κάποια τελετουργία.
[13] Ένα πολύ γνωστό περιστατικό συνέβη στις Βρυξέλλες το 1370, όπου είκοσι Εβραίοι κάηκαν και οι υπόλοιποι εξορίστηκαν.
[14] Αυτές οι κατηγορίες φτιάχνουν ένα έντονο ανάγλυφο της διαβολοποίησης της εικόνας του Εβραίου τον Μεσαίωνα. Σχετικά με αυτό το θέμα βλ. Joshua Trachtenberg, The Devil and the Jews (New Haven: Yale University Press, 1943).
[15] Για μια περιγραφή βλ. Marcus, op.cit. σ. 127-130. Σύμφωνα με αυτό το «τεστ» ο κατήγορος πιστευόταν ότι έλεγε αλήθεια ή ψέματα εάν επέπλεε ή βυθιζόταν όταν τον βουτούσαν μέσα σε μια δεξαμενή με αγιασμό.
[16] Μπορεί να σημειωθεί εδώ ότι αυτός ο μεγάλος, ελεύθερα σκεπτόμενος «αρχιαντίπαλος του Παπισμού» (Margolis and Marx, History of the Jewish People [New York: Meridian, 1956], σ. 375), παρά την υποστήριξή που του παρείχε η εβραϊκή παιδεία του, δεν υποχώρησε σε τίποτα στην απέχθειά του προς τους Εβραίους, και τελικά ενεργοποίησε τους κανόνες του Λατερανού σχετικά με το διακριτικό σήμα που έπρεπε να φέρουν οι Εβραίοι και εκείνους για την κατοχή δημόσιων αξιωμάτων. Ο αυτοκράτορας Φρειδερίκος είναι ένα καλό παράδειγμα ορθολογιστικού αντισημιτισμού στην Εποχή της Πίστης, μια μορφή που επρόκειτο να ανθίσει 5-6 αιώνες αργότερα.
[17] Για την παπική στάση σχετικά με τον τελετουργικό φόνο βλ. Vernet, «Juifs et Chrétiens», loc.cit., cols. 1710-1712. Αυτός ο συγγραφέας χρησιμοποιεί ένα επιχείρημα για την παπική δυσπιστία στον εβραϊκό τελετουργικό φόνο, που το εξάγει από τη σιωπή πολλών Παπών, οι οποίοι κατά τα άλλα κριτίκαραν πολύ αυστηρά τους Εβραίους και τον Ιουδαϊσμό (ibid., col. 1712). Bλ. επίσης Elphège Vacandard, «La question du meurte rituelle chez les Juifs», Etudes de critique et d’histoire religieuse (Paris: Gabalda, 1912), σ. 311-377.
[18] Βλ. Ganganelli, The Ritual Murder Libel and the Jew, ed. Cecil Roth (London: Woburn, 1934). Ο π. Vacandard πιστεύει ότι, δεχόμενος την πραγματικότητα των περιπτώσεων Ριν και Τρεντ, ο καρδινάλιος ήταν ολοκληρωτικά επηρεασμένος από την επισημοποίηση που οι θρησκείες τους λάβαιναν από τη Ρώμη (βλ. Vacandard, «La Question», oc. cit. σ. 258).
[19] Η κατηγορία διατυπώθηκε στη Ρωσία το 1911, στη Μασσένα της Νέας Υόρκης το 1928, και από τη ναζιστική προπαγάνδα, και επίσης υπήρξε το αντικείμενο ενός βιβλίου που τυπώθηκε στο Μπέρμιγχαμ της Αλαμπάμα το 1962 (βλ. Joshua Trachtenberg, The Devil and the Jews, op. cit. σ. 124-139).
[20] Oι πιο γνωστές απ’ αυτές ήταν του Χιούγκ της Λίνκολν και του Σιμόν της Τρεντ, οι οποίες θα αναφερθούν παρακάτω. Άλλες περιπτώσεις δημόσιου σεβασμού και εκκλησιαστικής επιδοκιμασίας περιλαμβάνουν αυτή του Νίνο Λα Γκάρντια στο Τολέδο, του Λόρενς στην επισκοπή της Βισένς το 1867 και του Ροδόλφου στην επισκοπή της Βασιλείας το 1869.
[21] To ζήτημα του αλάθητου της Εκκλησίας ανέκυψε στη διαδικασία της ανακήρυξης αγίων. Το θέμα δεν είναι σχετικό, αφού κανένα από αυτά τα παιδιά δεν αγιοποιήθηκαν επίσημα. Τους δόθηκε αυτό που αποκαλείται «ισοδύναμη λαμπρότητα» (βλ. Vacandard, ibid., σ. 353 και Vernet, «Juifs et Chrétiens», loc.cit., col. 1710).
[22] O Vernet παραδέχεται αυτή την πιθανότητα (βλ. «Juifs et Chrétiens», loc.cit., cols. 1709-1710). To ίδιο και ο Lazare, ο οποίος πιστεύει ότι τέτοιοι φόνοι ήταν «πολύ σπάνιοι» (op.cit. ΙΙ, 219). Ο Henry Milman βλέπει τη πιθανότητα τέτοιων φόνων από μερικούς φανατικούς Εβραίους «που είχαν εκνευριστεί από τη συνεχή επανάληψη των κατηγοριών» (History of the Jews [New York: Dutton, 1913], II, 359).
